Денес, како пратеник од турската заедница во Собранието на Република Северна Македонија, сакам да ви ја претставам сеопфатната анализа за употребата на турскиот јазик на локално ниво во нашата држава. Наодите од оваа анализа се длабоко загрижувачки и откриваат системско непочитување на уставните и законските права на турската заедница. Оваа анализа е резултат на мојата иницијатива како пратеник во Собранието на РСМ, реализирана преку барања за слободен пристап до информации од јавен карактер упатени до 12 општини.
Методологија на истражувањето
На сите 12 општини им беа поставени следните 15 клучни прашања:
1. Дали турскиот јазик се употребува на пленарните сесии на општинските совети и другите тела?
2. Дали писмениот превод на службените документи се врши на турски јазик?
3. Дали патните знаци се пишуваат и на турски јазик?
4. Дали пишаната комуникација се врши и на турски јазик?
5. Дали таблите на општинските згради и имот се пишуваат и на турски јазик?
6. Дали службениот гласник/весник се објавува и на турски јазик?
7. Дали функционира веб-страница на турски јазик?
8. Дали пристапот до информации од јавен карактер се обезбедува и на тур. јазик?
9. Дали информациите на огласните табли се објавуваат и на турски јазик?
10. Колкав е бројот на професионален персонал за преводи на ту јазик?
11. Дали комуникацијата со органите на ЕЛС се врши и на турски јазик?
12. Дали усмената комуникација меѓу граѓаните и ЕЛС се врши и на турски јазик?
13. Дали комуникацијата со јавните претпријатија се врши и на турски јазик?
14. Дали постои буџетска линија за јазични политики?
15. Дали печатот и штембилот на општината се и на турски јазик?
Клучни наоди по општини
Општини со над 20% турско население:
| Општина | Проц.т | Оцен.н | Клучни недостатоци |
| Пласница | 97.13% | 2/10 | Минимална употреба и покрај огромното мнозинство |
| Центар Жупа | 77.93% | 9/10 | Позитивен пример за имплементација |
| Маврово-Ростуше | 30.84% | 3/10 | Значителни пропусти во имплементација |
| Карбинци | 25.06% | 1/10 | Речиси целосно отсуство на имплементација |
| Конче | 22.24% | 1/10 | Минимална имплементација |
| Василево | 21.33% | 1/10 | Системско непочитување на обврските |
Општини со под 20% турско население:
| Општина | Процент | Оцен.а | Клучни карактеристики |
| Долнени | 18.54% | 0/10 | Целосно отсуство на имплементација |
| Врапчиште | 15.62% | 8/10 | Одличен пример и покрај понискиот процент |
| Студеничани | 14.71% | 3/10 | Ограничена имплементација |
| Гостивар | 12.71% | 5/10 | Делумна имплементација |
| Кичево | 6.44% | 1/10 | Минимална имплементација |
| Чаир | 6.68% | 6/10 | Солидна имплементација и покрај малиот процент |
Анализата опфаќа 12 општини и открива сериозни пропусти во имплементацијата на јазичните права. Во шесте општини каде турското население надминува 20%, состојбата е особено алармантна. Единствено Општина Центар Жупа покажува задоволително ниво на имплементација, додека останатите пет општини покажуваат сериозни недостатоци. Особено загрижува состојбата во Општина Пласница, каде и покрај 97.13% турско население, имплементацијата на јазичните права е минимална.
Во општините каде турскиот јазик е доброволно воведен како службен јазик, иако турското население е под 20%, само Врапчиште и Чаир покажуваат задоволително ниво на имплементација. Во останатите општини, имплементацијата е минимална или непостоечка.
Анализата открива системски недостатоци во сите сфери на употреба на турскиот јазик. Турскиот јазик најчесто отсуствува од пленарните сесии на општинските совети, официјалните документи, јавните натписи и комуникацијата со граѓаните. Ниту една од анализираните општини нема предвидено буџетска линија за јазични политики, а недостатокот на професионален преведувачки кадар е евидентен во речиси сите општини.
Правната рамка за заштита на јазичните права во нашата земја е сеопфатна и јасна. Уставот на Република Северна Македонија, преку Амандманот V и членовите 7, 8, 9 и 48, ги гарантира јазичните права на заедниците. Законот за употреба на јазиците предвидува задолжителна службена употреба на јазикот што го зборуваат најмалку 20% од граѓаните, вклучувајќи писмена и усна комуникација, двојазични натписи и документи.
Законот за локална самоуправа, особено преку членот 90, налага задолжителна употреба на јазикот на заедницата што сочинува најмалку 20% од населението, вклучувајќи превод на седниците на советот и официјалните документи. Законот за инспекторат за употреба на јазиците обезбедува механизам за надзор и спроведување на овие одредби.
На меѓународно ниво, нашата земја е обврзана со Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства на Советот на Европа, Меѓународниот пакт за граѓански и политички права и Меѓународната конвенција за елиминација на сите форми на расна дискриминација. Советот на Европа во 2023 година јасно препорача итна ратификација на Европската повелба за регионални или малцински јазици.
Оваа анализа веќе е доставена до сите релевантни домашни институции, вклучувајќи ги Претседателот на Републиката, Претседателот на Собранието, Претседателот на Владата, Народниот правобранител, Комисијата за заштита од дискриминација, Агенцијата за примена на јазикот и Комитетот за односи меѓу заедниците. Исто така, анализата веќе е доставена и до релевантните меѓународни институции: Високиот комесар за национални малцинства на ОБСЕ, Мисијата на ОБСЕ во Скопје, Амбасадата на Република Турција и Секретаријатот на Европската повелба за регионални или малцински јазици.
За надминување на оваа состојба, неопходни се итни мерки на законодавно и институционално ниво. Потребна е подготовка на нов закон за јазиците на локално ниво и итна ратификација на Европската повелба за регионални или малцински јазици. На институционално ниво, неопходно е формирање на национално тело за мониторинг и воведување задолжителни буџетски линии за јазични политики во општините.
Како пратеник од турската заедница, барам свикување на седница на Собранието за расправа по оваа анализа и формирање на анкетна комисија која ќе ги испита причините за непочитување на законот. Очекувам од домашните институции да преземат итни мерки за надминување на констатираните пропусти, да воспостават ефективен систем за мониторинг и да обезбедат соодветни финансиски средства.
Од меѓународните институции очекуваме зајакнат мониторинг на имплементацијата на јазичните права, техничка и експертска поддршка, како и конструктивен притисок за ратификација на Европската повелба за регионални или малцински јазици.
Глобални препораки за подобрување:
1. Законодавни мерки:
o Итна ратификација на Европската повелба за регионални или малцински јазици
o Донесување на посебен закон за употреба на јазиците на локално ниво
o Воведување на построги санкции за непочитување на законските обврски
2. Институционални мерки:
o Задолжителни буџетски линии за јазични политики
o Формирање на општински служби за превод
o Редовен мониторинг и евалуација
3. Практични мерки:
o Дигитализација на јазичните услуги
o Стандардизација на административната терминологија
o Програми за обука на административен кадар
Барања до надлежните институции
Домашни институции:
1. Претседател на РСМ:
o Иницирање на национален дијалог
o Поддршка за ратификација на Европската повелба
2. Собрание на РСМ:
o Итна расправа за состојбата
o Формирање на анкетна комисија
o Донесување на нов закон
3. Влада на РСМ:
o Обезбедување на финансиски средства
o Зајакнување на инспекцискиот надзор
4. Народен правобранител:
o Специјален извештај
o Постапки по службена должност
5. Комисија за заштита од дискриминација:
o Системска анализа на дискриминација
o Конкретни мерки и препораки
6. Комитет за односи меѓу заедниците:
o Итна седница
o Препораки за подобрување
7. Агенција за примена на јазикот:
o Детална инспекција во општините
o План за надминување на состојбата
8. Агенција за права на заедниците:
o Координација на активностите
o Мониторинг на имплементацијата
Меѓународни институции:
1. Амбасада на Република Турција:
o Дипломатска поддршка
o Техничка помош
2. Висок комесар на ОБСЕ:
o Експертска поддршка
o Меѓународен мониторинг
3. Мисија на ОБСЕ во Скопје:
o Следење на имплементацијата
o Редовно известување
4. Секретаријат на Европската повелба:
o Техничка помош за ратификација
o Експертска поддршка
Заклучок
Оваа сеопфатна анализа открива системско и сериозно кршење на јазичните права на турската заедница на локално ниво во Република Северна Македонија. Особено загрижува што и во општини со над 90% турско население, имплементацијата на јазичните права е минимална или непостоечка.
Како пратеник во Собранието на РСМ, јас преземам обврска да иницирам:
1. Предлог-закон за ратификација на Европската повелба за регионални или малцински јазици
2. Посебен закон за употреба на јазиците и писмата на заедниците на локално ниво
3. Формирање на посебно тело за мониторинг на имплементацијата
Ова не е само прашање на законска обврска, туку и на човеково достоинство и правда. Нашата држава не може да се нарече вистински демократска и мултикултурна додека системски ги крши основните јазични права на своите граѓани.
Ги повикувам сите надлежни институции да ги преземат потребните чекори за надминување на оваа состојба. Истовремено, ги повикувам медиумите да ја следат оваа тема и да придонесат кон подигање на свеста за важноста на целосната имплементација на јазичните права.
Подготвен сум да одговорам на вашите прашања и да обезбедам дополнителни информации за секој аспект од оваа анализа.
