Го објавуваме ставот и анализата на решенијата У.бр.303/2020 и У.бр.90/2024, изработени од поранешниот претседател на Уставниот суд на Република Северна Македонија и сегашен пратеник во Собранието, под наслов ‘Критички осврт на уставно-судската пракса во Република Северна Македонија: Анализа на решенијата У.бр.303/2020 и У.бр.90/2024 во контекст на принципот на соодветна и правична застапеност.
Почитувани,
Како поранешен претседател на Уставниот суд, чувствувам должност да ја информирам јавноста за моите ставови и аргументи во врска со две значајни решенија на Судот кои се однесуваат на принципот на соодветна и правична застапеност во нашата држава: У.бр.303/2020 и У.бр.90/2024.
- Предмет на оспорување:
Во предметот У.бр.303/2020, оспорена беше Одлуката на Управниот одбор на Академијата за судии и јавни обвинители “Павел Шатев” за утврдување на посебна квота за припадниците на заедниците што не се мнозинство во Република Северна Македонија при приемот на слушатели за почетна обука.
Во предметот У.бр.90/2024, оспорени беа одредби од Законот за вработените во јавниот сектор и Законот за административни службеници, како и подзаконски акти, кои се однесуваат на собирање и обработка на податоци за етничката припадност на кандидатите при вработување во јавниот сектор.
- Анализа на решението У.бр.303/2020:
Уставниот суд на Република Северна Македонија донел решение со кое не се поведува постапка за оценување на уставноста и законитоста на Одлуката на Управниот одбор на Академијата за судии и јавни обвинители „Павел Шатев” од 22.01.2020 година. Оваа одлука се однесува на утврдување посебна квота за припадниците на заедниците што не се мнозинство во Република Северна Македонија при приемот на слушатели за почетна обука во Академијата.
Иницијативата за оценување на уставноста и законитоста на оваа одлука била поднесена од група граѓани, кои тврделе дека одлуката е во спротивност со неколку уставни начела, вклучувајќи го владеењето на правото, еднаквоста и рамноправноста на граѓаните, правната сигурност и забраната за ретроактивно дејство на законите и другите прописи. Исто така, тие тврделе дека одлуката не е во согласност со одредени членови од Законот за Академијата на судии и јавни обвинители.
Во својата анализа, Уставниот суд ги разгледал релевантните уставни и законски одредби. Судот истакнал дека принципот на соодветна и правична застапеност на сите заедници во Република Северна Македонија е предвиден како темелна вредност во Уставот, особено во Амандманите XXIX и XXX кои се однесуваат на изборот на судии и јавни обвинители. Овој принцип е понатаму разработен во членот 9 од Законот за Академијата на судии и јавни обвинители.
Судот оценил дека оспорената одлука не ги повредува наведените уставни и законски норми. Напротив, според Судот, Управниот одбор на Академијата со оваа одлука ги афирми-ра утврдените позитивни вредности, утврдувајќи посебна квота за припадниците на заедни-ците што не се мнозинство. Оваа квота е определена врз основа на релевантни податоци добиени од Државниот завод за статистика за процентуалната застапеност на заедниците.
Судот не го прифатил тврдењето дека одлуката го повредува принципот на еднаквост од членот 9 од Уставот. Тој истакнал дека во овој случај се применуваат специфичните одредби од амандманите XXIX и XXX, кои експлицитно го уредуваат прашањето за соодветната и правична застапеност на заедниците кои не се мнозинство.
Што се однесува до измените во Статутот на Академијата и Правилникот за полагање на приемен испит, Судот оценил дека тие претставуваат операционализација и конкретно допрецизирање на членот 9 од Законот за Академијата, и не излегуваат од рамките на законското овластување. Судот особено го истакнал членот 10-а од изменетиот Правилник, кој детално го уредува начинот на обезбедување соодветна и правична застапеност.
Судот исто така не се согласил со тврдењето дека одлуката има повратно дејство. Тој сметал дека, бидејќи постапката за прием на кандидати – слушатели на почетната обука сè уште траела во моментот на донесување на одлуката, нејзиното донесување е допуштено и не претставува повреда на уставната забрана за ретроактивно дејство.
Врз основа на сите овие аргументи, Уставниот суд заклучил дека оспорената одлука не може да се доведе под сомнение во однос на нејзината согласност со наведените уставни начела и одредби од Законот за Академијата на судии и јавни обвинители.
Ова решение на Уставниот суд има пошироко значење за примената на принципот на соодветна и правична застапеност во правосудниот систем на Република Северна Македонија. Тоа ја потврдува уставноста и законитоста на мерките за обезбедување на оваа застапеност уште во фазата на селекција и обука на идните судии и јавни обвинители. Истовремено, решението дава јасни насоки за тоа како овој принцип треба да се применува во практика, нагласувајќи ја потребата од балансирање помеѓу обезбедувањето на соодветна застапеност и почитувањето на критериумите за стручност и компетентност.
Ова решение претставува пример за балансирано и контекстуално толкување на нашиот Устав. Судот демонстрира доследно толкување на Амандманите XXIX и XXX, потврдувајќи го значењето на соодветната и правична застапеност како темелна уставна вредност. Решението успешно ги балансира принципот на еднаквост и потребата за афирмативни мерки за обезбедување соодветна застапеност.
Судот ги зема предвид релевантните меѓународни стандарди, особено Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства, демонстрирајќи усогласеност со меѓународните обврски на нашата држава. Решението ја препознава специфичната општествена и уставна реалност во Северна Македонија, обезбедувајќи контекстуално разбирање на сложеноста на нашето мултиетничко општество.
Особено е значајно што Судот дава јасни насоки за имплементација на принципот на соодветна и правична застапеност, вклучително и легитимноста на посебните квоти. Ова обезбедува правна сигурност и конзистентност со претходната судска пракса. Судот го афирмира “балансерот” како легитимна алатка за постигнување уставни цели, истовремено нагласувајќи ја привремената природа на афирмативните мерки, во согласност со меѓународните стандарди.
- Анализа на решението У.бр.90/2024:
Решението У.бр.90/2024 на Уставниот суд на Република Северна Македонија претставува сериозно отстапување од претходно воспоставените уставни принципи, судската пракса и меѓународните норми. Ова решение покажува значајни недостатоци во толкувањето на Уставот и игнорирање на специфичната реалност на нашата држава.
Судот неоправдано ја минимизира важноста на соодветната и правична застапеност како темелна вредност на уставниот поредок, што е директна повреда на член 8 став 1 алинеја 2 од Уставот. Ова е сериозно отстапување од експлицитната уставна одредба и ја поткопува самата основа на нашиот мултиетнички општествен договор.
Амандманите VI, VIII, X, XI, XVI, XXIX и XXX, кои јасно налагаат соодветна и правична застапеност, се неадекватно толкувани и занемарени во решението. Ова е спротивно на принципот на целосно и систематско толкување на Уставот и ја нарушува неговата целовитост.
Судот го нарушува принципот на еднаквост од член 9 на Уставот со игнорирање на потребата за афирмативни мерки за постигнување суштинска еднаквост. Иако се повикува на еднаквоста, Судот всушност го нарушува овој принцип со занемарување на фактот дека формалната еднаквост може да доведе до фактичка нееднаквост за припадниците на малцинските заедници.
Постои погрешно и прешироко толкување на правото на приватност од член 25 на Уставот, доведувајќи го во конфликт со други уставни принципи и колективни права. Судот неоправдано го проширува опсегот на ова право, занемарувајќи ја потребата за балансирање со други уставни вредности.
Решението отстапува од Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства, особено од членовите 4 и 15 кои предвидуваат посебни мерки за обезбедување ефективна еднаквост и учество на малцинствата во јавниот живот. Судот ги игнорира овие меѓународни обврски, што може да има сериозни импликации за репутацијата и меѓународните односи на нашата држава.
Препораките на Венецијанската комисија за важноста на мерките за соодветна застапеност во мултиетнички општества се целосно занемарени. Ова покажува недоволно разбирање на современите европски стандарди во оваа област.
Препораките на ОБСЕ за ефективно учество на националните малцинства во јавниот живот се исто така игнорирани, што дополнително ја нагласува неусогласеноста на решението со меѓународните норми и добри практики.
Судот селективно го толкува правото на самоопределување, неоправдано издигнувајќи го индивидуалното право над колективните права и уставни гаранции за соодветна застапеност. Ова создава дисбаланс во уставната архитектура на нашата држава.
Принципот на пропорционалност е погрешно применет, без адекватна анализа на балансот меѓу индивидуалните права и легитимната цел на државата за обезбедување соодветна застапеност. Ова е сериозен методолошки недостаток во уставно-правното резонирање.
Концептот на индиректна дискриминација е целосно занемарен. Судот не успева да препознае дека формалната еднаквост може да доведе до суштинска нееднаквост, особено во контекст на историски маргинализираните групи.
Компаративните искуства од други мултиетнички држави кои успешно применуваат слични мерки се игнорирани, што укажува на недоволно разбирање на глобалните трендови во управувањето со мултиетнички општества.
Судот не успева да ја разбере суштината и важноста на механизмот “балансер” во контекст на македонското општество. Овој механизам, кој е клучен за обезбедување пропорционална застапеност, е неоправдано маргинализиран во решението.
Постои погрешно толкување на концептот на “привремени мерки”. Судот не успева да препознае дека афирмативните мерки се легитимни додека постои фактичка нееднаквост, без оглед на времетраењето.
Недоволното разбирање на концептот на “суштинска еднаквост” е евидентно. Судот се фокусира на формална еднаквост, занемарувајќи ја потребата за мерки кои ќе обезбедат вистинска, суштинска еднаквост во општеството.
Решението создава правна несигурност поради отстапувањето од претходната судска пракса, особено од клучното решение У.бр.303/2020. Ова нарушување на правниот континуитет може да има далекосежни последици за правниот систем.
Постои сериозен ризик од загрозување на социјалната кохезија. Решението може да доведе до зголемување на меѓуетничките тензии и нарушување на крупниот општествен консензус постигнат со Охридскиот рамковен договор.
Меѓународните импликации на ова решение се потенцијално негативни. Тоа може да ја доведе во прашање посветеноста на Северна Македонија кон меѓународните стандарди за заштита на малцинствата, што е особено чувствително во контекст на евроинтеграциските процеси.
Постои реална опасност од институционален дисбаланс. Нарушувањето на етничкиот баланс во јавните институции може да доведе до намалена легитимност на овие институции и да го поткопа довербата на граѓаните во системот.
Решението У.бр.90/2024 покажува сериозни недостатоци во уставно-правното резонирање, отстапува од клучни уставни принципи и меѓународни норми, и не успева да ја препознае специфичната реалност на македонското општество. Ваквиот пристап не само што создава правна несигурност, туку и потенцијално ги загрозува темелите на нашиот мултиетнички општествен договор.
Потребно е итно преиспитување на оваа одлука за да се обезбеди доследна примена на Уставот, почитување на меѓународните обврски на Република Северна Македонија, и зачувување на социјалната кохезија и стабилност во нашето мултиетничко општество.
За жал, решението У.бр.90/2024 претставува значително отстапување од претходно воспоставената правна рамка. Судот демонстрира неконзистентност со својата претходна пракса, не повикувајќи се на одлуката У.бр.303/2020, што создава сериозна правна несигурност. Ова решение покажува неизбалансиран пристап, давајќи несразмерна тежина на индивидуалните права наспроти колективните уставни гаранции.
Загрижувачки е што Судот го игнорира целосниот уставен контекст, особено значењето на Амандманите VI, VIII, X, XI, XVI, XXIX и XXX, Проблематичното толкување на правото на приватност во ова решение може да ја поткопа имплементацијата на важни уставни принципи. Занемарувањето на “балансерот” како важен механизам за обезбедување соодветна застапеност е сериозен недостаток на ова решение.
Ова решение не ги зема доволно предвид релевантните меѓународни норми и практики, што е особено проблематично во контекст на нашите меѓународни обврски. Потенцијалното поткопување на мултиетничкиот карактер на нашата држава што може да произлезе од ова решение е особено загрижувачко.
- Споредбена анализа:
Споредбата на овие две решенија открива фундаментални разлики во пристапот кон толкувањето и примената на уставните принципи. У.бр.303/2020 нуди сеопфатно и контекстуално толкување на Уставот, препознавајќи ја комплексноста на нашето мултиетничко општество. Наспроти тоа, У.бр.90/2024 се фокусира на тесно толкување на индивидуалните права, занемарувајќи ги пошироките уставни и општествени импликации.
У.бр.303/2020 успешно ги балансира принципите на еднаквост и соодветна застапеност, создавајќи солидна основа за градење на инклузивно општество. У.бр.90/2024, од друга страна, ја нарушува оваа деликатна рамнотежа, потенцијално загрозувајќи ги напорите за одржување на мултиетничкиот карактер на нашата држава.
Меѓународната усогласеност е клучна разлика меѓу овие решенија. У.бр.303/2020 е во целосна согласност со меѓународните стандарди и обврски, додека У.бр.90/2024 ги занемарува овие важни аспекти. Ова може да има сериозни импликации за нашата меѓународна репутација и процесот на евроинтеграции.
Практичната применливост на овие решенија е исто така значајно различна. У.бр.303/2020 дава јасни и конкретни насоки за имплементација на принципот на соодветна и правична застапеност, обезбедувајќи правна сигурност. У.бр.90/2024 создава правна несигурност и може да доведе до недоследности во практичната примена на овој важен уставен принцип.
У.бр.303/2020 ја зема предвид специфичната реалност на нашата држава, препознавајќи ја комплексноста на нашето мултиетничко општество. У.бр.90/2024, за жал, изгледа дека ја игнорира оваа реалност, што може да доведе до сериозни општествени тензии и нестабилност.
Долгорочните импликации на овие решенија се дијаметрално спротивни. У.бр.303/2020 обезбедува стабилна основа за градење на инклузивно и праведно општество. У.бр.90/2024 може да ги поткопа овие напори, потенцијално враќајќи нѐ назад во однос на постигнатиот напредок во меѓуетничките односи и социјалната кохезија.
- Заклучоци и препораки:
Врз основа на оваа детална анализа, сметам дека е од суштинско значење Уставниот суд итно да ја преиспита својата позиција изразена во У.бр.90/2024 и да се врати на балансираниот и контекстуален пристап демонстриран во У.бр.303/2020.
Потребно е организирање на сеопфатна стручна дебата за импликациите на овие две решенија, вклучувајќи претставници од академската заедница, правни експерти и претставници на различните заедници во нашата држава.
Судот треба да развие јасни и конзистентни насоки за толкување на уставните принципи поврзани со соодветната и правична застапеност, обезбедувајќи правна сигурност и предвидливост.
Неопходно е зајакнување на механизмите за следење на имплементацијата на принципот на соодветна и правична застапеност во сите сфери на јавниот живот.
Судот треба да ја потврди важноста на “балансерот” како легитимна алатка за постигнување на уставните цели, истовремено обезбедувајќи негова транспарентна и правична примена.
Потребно е развивање на сеопфатна стратегија за подигање на јавната свест за значењето на соодветната и правична застапеност како темелна уставна вредност.
Судот мора да ја потврди својата посветеност кон почитување на меѓународните стандарди и обврски на Република Северна Македонија во оваа област.
Само преку доследно, балансирано и контекстуално толкување на нашиот Устав можеме да обезбедиме вистинска имплементација на принципот на соодветна и правична застапеност, истовремено почитувајќи ги индивидуалните права и колективните уставни гаранции. Ова е од суштинско значење за одржувањето на мултиетничкиот карактер на нашата држава, за зајакнување на социјалната кохезија и за обезбедување на долгорочна стабилност, правда и просперитет за сите наши граѓани.
