Пренесуваме во целост говорот во пленарната седница на почитуваниот Пратеник во Собранието на Република Северна Македонија, господин Салих Мурат, во врска со оправданоста и потребата од донесување на Законот за рехабилитација на Република Северна Македонија.
Повеќе од 4 децении по Втората светска војна и над три децении од независноста на нашата држава, сè уште немаме воспоставено ефикасен механизам за справување со историските неправди и рехабилитација на жртвите на политички и идеолошки прогон. Денес имаме историска можност да ја исправиме таа неправда.
Овој закон не е само правен акт – тој е морален чин на нашето општество. Тој е израз на нашата посветеност кон вредностите на правдата, достоинството и помирувањето.
Зошто ни е потребен овој закон?
Зад овој закон стојат илјадници живи луѓе чии блиски биле жртви на политички мотивирани прогони, осуди и егзекуции. Нивните семејства и потомци сè уште чекаат правда. Некои од тие семејства, како што може да видиме од документите што ги имаме и можноста да ги разгледаме, дури и во соседните земји водат судски постапки обидувајќи се да дознаат каде се погребани нивните роднини.
Нашите граѓани заслужуваат да знаат што се случило со нивните најблиски. Заслужуваат да им се врати достоинството, да се поништат неправедните осуди, да им се вратат одземените права и да добијат соодветно обештетување.
Суштина и структура на законот
Предлог законот за рехабилитација содржи 36 члена, организирани во 12 тематски делови кои формираат логична и сеопфатна целина. Тој започнува со општи одредби, преку дефинирање на видовите рехабилитација, па сè до детални одредби за надзор и евалуација на спроведувањето на законот.
Законот е сеопфатен во временскиот опфат, покривајќи период од 2 август 1944 година до денот на стапување во сила на овој закон. Оваа јасно дефинирана временска рамка овозможува да се опфатат повеќе значајни историски периоди кога се случуваа политички прогони.
Законот предвидува два типа на рехабилитација:
1. Законска рехабилитација – која настапува по сила на законот за лица чии пресуди или одлуки веќе се поништени со одлука на надлежен суд. Ова овозможува директно признавање на статусот на рехабилитирано лице без потреба од повторно водење на постапка.
2. Судска рехабилитација – која се спроведува во постапка пред надлежен суд, по барање на заинтересирано лице или јавниот обвинител. Ова обезбедува правен механизам и за случаите кои досега не биле разрешени.
Посебно значајна одредба е широкиот круг на активно легитимирани субјекти кои можат да поднесат барање за рехабилитација: самото лице, неговите наследници, јавниот обвинител, правни лица основани за заштита на човековите права, Народниот правобранител, специјализирани здруженија. Ваквиот инклузивен пристап е особено важен бидејќи многу од жртвите веќе не се меѓу живите.
Правни последици од рехабилитацијата
Предлог законот предвидува сеопфатни правни последици за рехабилитираните лица:
1. Враќање на одземени права – вклучувајќи ги правата од работен однос, социјално осигурување и други права.
2. Враќање на одземен имот – согласно со посебен закон за денационализација, а кога тоа не е можно, се предвидува соодветен надомест.
3. Право на обештетување – за материјална и нематеријална штета, согласно со законот за облигациони односи.
4. Признавање на посебен стаж – за време на лишување од слобода.
5. Откривање на местата на погребување – за лица кои биле осудени на смрт и егзекутирани, што е од особена важност за достоинството на жртвите и правото на семејствата.
Клучни иновации на законот
Она што особено сакам да го истакнам се неколкуте клучни институционални иновации што ги предвидува овој закон:
1. Специјален судски совет во рамките на Основниот граѓански суд Скопје, составен од пет судии со најмалку осум години судиско искуство во областа на човековите права. Ова тело ќе обезбеди унифицирана и специјализирана судска практика во областа на рехабилитацијата.
2. Национална комисија за рехабилитација – советодавно тело на Владата составено од 11 члена, вклучувајќи претставници на министерствата, експерти од областа на историјата и правото, како и претставници на здруженија на жртви. Комисијата ќе обезбеди мултисекторски пристап кон процесот на рехабилитација.
3.Сеопфатен пристап до архивите и дигитализација на релевантните документи за да се обезбеди транспарентност и пристап до вистината.
4. Едукативни и меморијални елементи кои вклучуваат образовни програми, меморијални центри и симболични признавања.
Особена предност на законот е и што предвидува јасни рокови за постапување: судот треба да ја заврши постапката за рехабилитација во рок од шест месеци од денот на поднесувањето на барањето, а барањето за рехабилитација може да се поднесе во рок од 15 години од стапувањето во сила на законот.
Пристап до архиви и едукација
Законот посветува посебно внимание на пристапот до архиви, предвидувајќи:
-Слободен пристап до сите релевантни архиви за рехабилитираните лица
-Дигитализација на сите документи во рок од три години
-Примена на меѓународните стандарди за пристап до архиви
Исклучително значајна димензија се и одредбите за едукација, меморијализација и симболично признавање:
-Образовни програми за основно и средно образование
-Меморијални центри и спомен-обележја за жртвите
–Симболично признавање – јавни извинувања, прогласување на ден на сеќавање, именување на улици и јавни установи
- ден на сеќавање, именување на улици и јавни установи
Усогласеност со меѓународните стандарди
Овој закон е целосно усогласен со Резолуцијата 1096 од 1996 година на Парламентарното собрание на Советот на Европа и Резолуцијата на Европскиот парламент од 2 април 2009 година за европската совест и тоталитаризмот, кои јасно укажуваат на потребата од соодветна правна рамка за справување со наследството на тоталитарните режими.
Македонија не смее да остане изолирана од овие цивилизациски текови. Сите земји од регионот и од Европската Унија веќе имаат донесено вакви закони. Време е и ние да го сториме истото.
Зошто токму сега?
Некои може да се прашаат – зошто токму сега? Зошто после толку години? Одговорот е едноставен: никогаш не е предоцна за правда. Никогаш не е предоцна општеството да ги исправи неправдите од минатото.
Напротив, со секоја година што поминува, сè потешко е да се соберат докази, да се лоцираат сведоци и да се утврди вистината. Многу од директните жртви веќе не се меѓу нас, а нивните семејства заслужуваат затворање на ова болно поглавје.
Почитувани колеги пратеници,
Овој закон не е политички обоен. Не е прашање на левица или десница, на власт или опозиција. Тоа е прашање на елементарна правда и човечко достоинство.
Со овој закон не се обидуваме да ја прекроиме историјата, туку да ја соочиме општествената совест со фактите и со правдата. Помирувањето со минатото не е прашање на идеологија, туку на хуманост.
Затоа, ве повикувам да дадете поддршка на овој закон и да им овозможиме на жртвите и нивните потомци да го затворат ова болно поглавје од својот живот, а ние како општество да тргнеме напред, посилни и поединствени во нашата посветеност на владеењето на правото и човековите права.
Салих Мурати – Пратеник
