Неодамнешното Решение на Уставниот суд на Република Северна Македонија У.бр.198/2024 од 26 февруари 2025 година, со кое се поведува постапка за оценување на уставноста и законитоста на Одлуката за давање одобрение за основање на приватно средно училиште „Медресеја Иса Беу” во с. Кондово (Скопје), отвора суштински прашања за балансот меѓу уставните принципи за одвоеност на верските заедници од државата и принципот на недискриминација.
Уставно-правен контекст
Решението на мнозинството судии се темели на рестриктивно толкување на Амандманот VII на Уставот, според кој верските заедници се “слободни во основањето на верски училишта и на социјални и добротворни установи во постапка предвидена со закон”. Судското мнозинство смета дека оваа одредба суштински го ограничува правото на верските заедници да основаат исклучиво верски училишта, но не и приватни образовни установи со општа, граѓанска настава.
Ваквото толкување е проблематично од повеќе аспекти. Првенствено, тоа е во спротивност со системското толкување на Уставот, особено членот 45 кој предвидува дека “граѓаните имаат право, под услови утврдени со закон, да основаат приватни образовни установи во сите степенина образованието, освен во основното образование”. Уставот не го ограничува опсегот на субјекти кои можат да бидат основачи на приватни образовни установи. Напротив, Законот за средното образование го проширува тој круг и на” домашно и странско правно и физичко лице” (член 10), а верските заедници имаат статус на правни лица според домашното законодавство.
Секуларизмот, како темелен принцип во нашиот устав, не треба да се толкува како ограничување на верските заедници да дејствуваат во јавниот простор под еднакви услови со другите правни субјекти, туку како принцип на неутралност на државата кон сите верски субјекти. Забраната од член 7 на Законот за средното образование за “верско организирање и дејствување” во средните училишта не значи забрана за верски заедници да бидат основачи на приватни училишта со граѓанска, секуларна наставна програма, туку забрана за внесување на верски содржини во образовниот процес на училиштата со општа наставна програма.
Меѓународни норми и стандарди
Анализирајќи го ова прашање од перспектива на меѓународните стандарди за човекови права, ограничувањето на верските заедници да основаат само верски, но не и приватни граѓански училишта е проблематично од аспект на забраната за дискриминација.
Европската конвенција за човекови права во членот 14 изречно забранува дискриминација по основ на религија, а Протоколот бр. 1, член 2 гарантира право на образование компатибилно со религиозните убедувања на родителите. Доколку на верските заедници им се оневозможува да основаат приватни училишта со општа наставна програма, право кое им се признава на другите правни лица, тоа би претставувало неоправдана дискриминација.
Праксата на Европскиот суд за човекови права постојано нагласува потребата за плурализам во образованието. Во предметот Фолгеро и други против Норвешка (2007), ЕСЧП истакнува дека државата има “должност да обезбеди критичка, објективна и плуралистичка средина” во образованието.
Одлуките на Венецијанската комисија на Советот на Европа исто така нагласуваат дека секуларизмот подразбира неутралност на државата, а не ограничување на легитимните активности на верските заедници во јавната сфера. Во повеќе мислења, Комисијата укажува дека верските заедници можат да дејствуваат во сфери од јавен интерес, како што се образованието, доколку ги почитуваат законските прописи кои важат за сите субјекти.
Компаративна перспектива и добри практики
Компаративните искуства од развиените демократии укажуваат на тенденција за зголемен плурализам во образовните системи. Во голем број европски земји(Холандија, Германија, Шпанија, Франција) верските заедници можат да основаат образовни установи кои следат национални курикулуми, со дополнителен простор за верско образование. Во некои системи (Белгија, Шведска) верските заедници можат да основаат целосно секуларни училишта без никакви верски содржини.
Европската Унија, преку својата судска пракса, исто така го поддржува правото на верските заедници да дејствуваат во образовниот сектор, доколку ги почитуваат општите прописи и стандарди за образование. Во случајот C-74/16 Congregación de Escuelas Pías Provincia Betania v Ayuntamiento de Getafe, Судот на правдата на ЕУ го потврди правото на верски заедници да дејствуваат како даватели на образовни услуги под истите услови како и другите правни субјекти.
Заклучни размислувања
Имајќи ги предвид уставните начела, меѓународните стандарди и компаративните искуства, сметам дека Решението на Уставниот суд се темели на неоправдано рестриктивно толкување на Амандманот VII од Уставот.
Амандманот VII треба да се толкува како проширување, а не како ограничување на правата на верските заедници – тој им гарантира дополнително, специфично право да основаат верски училишта, но не ги лишува од општото право што го имаат сите правни лица да основаат приватни образовни установи со граѓанска настава.
Ограничувањето на верските заедници да основаат само верски училишта би претставувало дискриминација спротивна на член 9 од Уставот, како и на меѓународните стандарди за човекови права. Таква дискриминација не може да се оправда со принципот на секуларизам, бидејќи секуларизмот значи неутралност на државата, а не исклучување на верските субјекти од јавната сфера.
Прашањето дали во приватното училиште ќе се почитуваат законските прописи за забрана на верско образование и симболи е прашање на надзор и контрола од страна на надлежните органи, а не уставно-правно прашање кое треба да се решава a priori, како што правилно истакнуваат судиите во издвоеното мислење.
Сметам дека издвоеното мислење на судиите Фатмир Скендер и Насер Ајдари е добро образложено и правно издржано. Во контекст на нашиот уставен поредок и меѓународните стандарди за човекови права, поведувањето постапка за оценување на уставноста на Одлуката на Владата за давање одобрение за основање на приватно средно училиште „Медресеја Иса Беу” не е правно издржано, и постои сериозен ризик дека евентуалното поништување на таа Одлука би претставувало повреда на уставниот принцип на недискриминација.
Салих Мурат, пратеник и поранешен претседател на Уставниот суд на РСМ.
